Het overkomt mij elke keer weer. Den Haag roffelt op de trom, Rutte spreekt ons ernstig toe, de besmettingscijfers lopen hard op. Ook ik denk dan: misschien is die volledige lockdown wel een goed idee.

Tot ik de wekelijkse cijfers van het RIVM zie. Ik becommentarieer hier een aantal variabelen.

Aantal nieuwe besmettingen

De media melden dagelijks op gezag van het RIVM het aantal ‘nieuw bevestigde coronagevallen’. Dit aantal is de afgelopen 2 weken fors gestegen. Let wel, het gaat hier niet om het aantal nieuwe besmettingen, het gaat om het aantal mensen dat in de afgelopen 24 uur positief is getest. Dat is een essentieel verschil. Het is namelijk onbekend hoeveel mensen die wel besmet zijn, zich niet laten testen. We weten alleen dat veel besmette mensen geen of slechts milde klachten hebben. En zich om die reden wellicht niet laten testen. Daarmee doen die cijfers geen uitspraak over de totale populatie, maar alleen over een steekproef.

Aha, een steekproef! Ongeveer 10-12% van de mensen die zich laten testen, testen positief. Betekent dat nu dat 10-12% van de Nederlandsers besmet zijn? Nee, dat betekent het zeker niet.  Want deze steekproef is een heel gebrekkige steekproef. Hoe zou in dit geval een goede steekproef eruit moeten zien?

Een goede steekproef zou representatief zijn voor alle Nederlanders. Zoals opiniepeilers op grond van een representatieve steekproef van alle Nederlanders kunnen bepalen hoe populair Rutte is. Een goede steekproef wordt door de onderzoekers samengesteld (om representativiteit te garanderen). En bij een steekproef let je niet op absolute aantallen, maar op percentages. Veranderingen in de percentages zeggen iets over de ontwikkeling van de populariteit van Rutte. Het is duidelijk: hier is geen sprake van een representatieve steekproef.

We weten dus: (1) de dagelijkse RIVM-cijfers zeggen niet hoeveel nieuwe besmettingen er zijn en (2) de dagelijkse RIVM-cijfers geven geen representatieve schatting van het aantal mensen dat besmet is.

Mijn God, wat zeggen die cijfers dan wel? Laten we een casus nemen. In de laatste week van november werden ongeveer 260.000 mensen getest. In de tweede week van december werden ongeveer 444.000 mensen getest. In de eerste week testten 29.000 mensen positief (11,1%) en in de laatste week 53.000 (12,0%). Dit lijkt een groot verschil, maar het is zeer de vraag of het verschil ook significant is. En omdat er sprake is van een steekproef zijn alleen significante verschillen relevant.

Ho ho, waarom was die tweede steekproef dan zoveel groter dan de eerste? Waarom wilden in de tweede week veel meer mensen zich laten testen dan in de eerste week? Ik zie drie mogelijke verklaringen. De simpelste: er waren veel meer mensen met klachten. Dat zou kunnen. Maar vanaf 1 december mochten ook veel meer mensen zich laten testen. Vanaf dat moment mogen mensen zich ook laten testen als ze geen klachten hebben, maar bijvoorbeeld door hun app worden gewaarschuwd. Het is in ieder geval opvallend dat vanaf 1 december zo’n sterke stijging in het aantal ‘besmettingen’ is opgetreden. Ten slotte is niet uit te sluiten dat de neiging van mensen om zich te laten testen bij milde klachten sterk wordt beïnvloed door de context. Hoe meer mensen besmet zijn, hoe meer mensen ongerust worden en hoe meer mensen zich willen laten testen. Daarbij moeten we steeds bedenken dat er (volgens het RIVM) 3 tot 4 keer zoveel mensen werkelijk besmet zijn, dan uit de testen blijkt. Als 10% van dat reservoir toch maar besluit zich te laten testen, kunnen de besmettingscijfers in korte tijd met 30% stijgen.

Het is dus cruciaal om te weten waarom het aantal mensen dat zich laat testen, in korte tijd zo snel is gestegen. Waren er meer mensen ziek, waren er meer mensen ongerust of waren er gewoon meer mogelijkheden om te testen? Eerlijk gezegd: we weten niet wat het gewicht is geweest van deze afzonderlijke factoren. En zo lang we dat niet weten, weten we niet wat die toename van het aantal nieuwe gevallen tussen eind november en half december werkelijk betekent.

Ziekenhuisopnames

Ziekenhuisopnames zijn een veel betere maat voor de incidentie (het aantal nieuwe gevallen) van COVID-19. Van mensen die worden opgenomen in een ziekenhuis, weten we werkelijk dat ze ziek zijn. Ze hebben ernstige symptomen en ze testen positief. In de afgelopen week werden 1137 mensen opgenomen in het ziekenhuis met COVID-19. In de week ervoor waren dat er 1074. Dat was het laagste aantal sedert de laatste week van oktober toen er (als hoogtepunt in de tweede golf) 1872 mensen werden opgenomen in het ziekenhuis.

In oktober hadden we een gedeeltelijke lockdown. Zou die toename van 1074 naar 1137 opnames dan een goede reden zijn om nu voor een gehele lockdown te kiezen?

De overbelasting van de zorg is altijd een belangrijke en legitieme reden geweest voor de overheid om het coronavirus krachtig te bestrijden. Hoe staat het met de bezetting van de IC’s? Begin november lagen er meer dan 600 mensen op de IC’s (in het voorjaar op een gegeven moment meer dan 1250). Nu liggen er ongeveer 525 mensen op de IC. En de IC-bezetting is al weken tamelijk stabiel. Op zich is er dus geen reden tot zorg. Tenzij het aantal besmettingen snel toeneemt, want dat zal je pas na een dag of 10 op de IC’s nadrukkelijk merken.

Sterfte

De sterftecijfers liggen nu veel lager dan in het voorjaar. Vooral de oversterfte-cijfers van het CBS zijn in dit verband erg informatief. Zo is de oversterfte op dit moment aanzienlijk lager dan de oversterfte bij de griep-epidemie van het voorjaar van 2018. Dit gegeven behoeft geen verder commentaar.

Leeftijd

In dit verband vallen twee zaken op. Grof gezegd: hoe jonger hoe meer besmettingen en hoe ouder hoe meer sterfte.

De categorie 15-19 jarigen telt de meeste positieve tests. Bijna de helft van alle positief geteste mensen is jonger dan 40 jaar. Dat zijn de mensen die het minst ziek worden van het virus. Bovendien zit de toename van het aantal tests in de afgelopen weken vooral bij de jongeren tussen 13 en 24 jaar. Dat zijn andermaal twee belangrijke redenen om de ‘groei’ van het aantal besmettingen te relativeren.

De sterfte concentreert zich bij de ouderen. Om het weer grof te zeggen: COVID-19 mag formeel een doodsoorzaak zijn, in de praktijk versnelt het virus vooral de dood. Het gaat bijna allemaal om mensen ‘met onderliggend lijden’. In de categorie 85-90 jaar zitten de hoogste overlijdenscijfers. In de afgelopen week overleden slechts enkele kwetsbare mensen onder de 65 jaar. Dat is een goede aanleiding om over een ander beleid na te denken, zoals ik al eerder heb bepleit: bescherm de kwetsbaren en de ouderen goed en geef de overigen meer ruimte.

Reproductiegetal

Wat resteert? Ik heb hier al eerder over het ‘mystieke’ R-getal, het reproductiegetal geschreven. Het wordt door politici vaak als laatste argument gebruikt. “Het R-getal stijgt!”, of “Het R-getal is nog lang niet onder de 1”. Theoretisch is het een mooi begrip, maar in de praktijk geeft het R-getal slechts aan hoe het aantal dagelijkse besmettingen zich enkele weken geleden ontwikkelde. Diezelfde wrakke maat, waarover ik hierboven uitgebreid schreef. Dat aantal nieuwe besmettingen liep begin december snel op en daarom ligt het R-getal momenteel op 1,24. Meer zegt het R-getal niet.

Het RIVM geeft tegelijkertijd aan hoeveel mensen besmettelijk zijn. Je zou zeggen dat er een relatie moet zijn met het reproductiegetal. Maar dat blijkt in de praktijk niet zo te zijn. Het aantal besmettelijke mensen is namelijk de laatste weken gedaald. Tot op heden heb ik daar nog niemand over gehoord. We gaan in een totale lockdown terwijl het aantal besmettelijke mensen daalt (zie pag. 39 van het wekelijks overzicht van het RIVM).

Toch is deze tegenstrijdigheid tussen een hogere R en een kleiner aantal besmettelijke mensen goed te verklaren. De R wordt berekend op basis van het aantal dagelijkse gemelde nieuwe besmettingen en het aantal besmettelijke mensen wordt berekend op basis van het aantal dagelijkse ziekenhuisopnames. Dus als je voorspelt op basis van het aantal bestemmingscijfers (R-getal) ziet de toekomst er somber uit en als je voorspelt op basis van het aantal ziekenhuisopnames is er nauwelijks iets aan de hand. Eerder heb ik al aangegeven dat de aantallen ziekenhuisopnames veel betrouwbaarder zijn dan de besmettingscijfers.

De politiek

De laatste variabele is de politiek. Ik begrijp de angst van politici, ik begrijp de angst van het kabinet. Als de ziekenhuizen overspoeld worden door COVID-19-gevallen is de ramp niet te overzien. En is het, laten we eerlijk zijn, ook gedaan met de carrière van een hele generatie politici. En dan mag het zo zijn dat het aantal ziekenhuisopnames een veel betrouwbaardere indicator is dan het aantal nieuwe besmettingen. Maar we weten ook dat mensen eerst besmet raken alvorens ze een week later in het ziekenhuis moeten worden opgenomen. In die onzekerheid grijp je gemakkelijk naar te zware middelen (als een totale lockdown).

Toch voelt het ook ongemakkelijk. De maatschappelijke kosten van een totale lockdown zijn immens. Ik ga ze niet allemaal weer opnoemen. Het gevaar bestaat ook dat zo’n kabinet aan het einde van het jaar doodvermoeid is. Het gevaar bestaat dat veel deskundigen aan het einde van hun Latijn zijn. En bestuurskundigen waarschuwen niet voor niets voor het fenomeen van ‘groepsdenken’. Op een gegeven moment hoor je alleen nog maar wat je horen wilt.

Het lijkt me een vreselijk dilemma. Maar het zou me niet verbazen als de parlementaire enquête in 2022 zal vaststellen dat er ‘met de kennis van nu’ geen reden was voor de totale lockdown van maandag 14 december 2020.

‍