Clara Mulder is hoogleraar Demografie en Ruimte aan de Universiteit van Groningen. Ik spreek haar op 7 mei 2019 over de stad. Maar ik vraag haar eerst naar haar vak. Ik beschrijf in het onderstaande het gesprek, alleen specifieke uitspraken van Clara Mulder staan tussen aanhalingstekens.

Wat is demografie

Demografie gaat over de samenstelling van bevolkingen en over gebeurtenissen die die samenstelling beïnvloeden. Zoals: geboorte, sterfte en verhuizing. Maar het vak verbreedt. We krijgen steeds meer belangstelling voor (samenstelling van) huishoudens. We krijgen meer belangstelling voor kwalitatief onderzoek, naast de vele cijfers over geboorteoverschotten en vestigingsoverschotten. Maar het blijft altijd gaan om die bevolking.

Volgens de boeken heeft demografie geen formeel object, geen eigen manier van redeneren. Demografie kenmerkt zich door het materiële object: het onderwerp, namelijk de bevolking. Voor een verklaring voor de trends die demografen vinden, spelen ze vaak leentjebuur bij andere wetenschappen. Als economie, sociologie, geografie. In dat opzicht is demografie echt een interdisciplinaire wetenschap.

Toch blijkt in het gesprek dat ik met Clara heb vooral één ding: demografen hebben een heel eigen manier van redeneren. Als het om de stad gaat, start de analyse altijd met geboortes, sterftes, inkomende verhuizingen en uitgaande verhuizingen. En op basis daarvan is er een geboorteoverschot of een sterfteoverschot en een vestigingsoverschot of een vertrekoverschot. En altijd is er de factor tijd die die grootheden bepaalt. Een stad groeit niet alleen door de instroom van studenten, maar ook omdat de levensverwachting van mensen stijgt en mensen daarom later sterven. En als ik in een vraag een fout maak met cijfers: luidt het antwoord meteen: “Dat kan niet.” Demografen hebben in ieder geval iets met cijfers.

Eenheid van analyse

Demografie gaat dus over bevolking. Maar waarnaar kijkt de demograaf nu specifiek? Naar de bevolking van een land, van een stad. Of naar het ‘demografisch’ gedrag van mensen? Kijken we naar geboorteoverschotten en vertrekoverschotten van steden of naar de levensloop van mensen (hoe vaak verhuizen ze van waar naar waar?). In het eerste geval is de bevolking binnen een bepaald territoir (in dit geval: van de stad) de eenheid van analyse, in het tweede geval het individu. Binnen de demografie spreken ze over de macro- en de micro-benadering. Clara is van de tweede benadering. In die micro-benadering ligt vaak de verklaring besloten van wat men op macro-niveau vindt.

Macro kan niet zonder micro

Het leek mij dat het moeilijker is om gegevens van de levensloop van mensen te verzamelen, dan de geboortes en sterftes in een stad in een bepaald jaar. Maar tegenwoordig staan veel micro-data van het CBS ter beschikking van de onderzoekers, vanzelfsprekend zonder schending van de privacy. Allerlei registers zijn sinds 1995 aan elkaar gekoppeld. Bevolkingsregisters van gemeenten, gebouwenregisters, belastingregisters. Zo kan je mensen heel goed individueel volgen.

Toch zijn die macro-cijfers op één of andere manier gemakkelijker te presenteren. Steden presenteren bijna altijd gegevens over wijken en niet over de levensloop van de mensen die in die wijken zijn geboren. Terwijl aan de universiteiten toch veel van dat laatste onderzoek wordt gedaan. Ook het SCP doet dit soort onderzoek. Je leest bijvoorbeeld dat het inkomen in een wijk is veranderd. Maar komt dat door selectieve instroom en selectieve uitstroom van mensen of omdat mensen meer of minder zijn gaan verdienen?

Clara Mulder leert demografen om altijd op zoek te gaan naar de achterliggende dynamiek. Tegen studenten spreekt ze over de middelbare-schoolparadox. Gemeenten klagen soms over hun instroom die te laag is opgeleid en over het feit dat juist de beter opgeleide mensen vertrekken. Maar op een middelbare school zijn ze blij als ze hun leerlingen in die zes jaar veel hebben bijgebracht. Clara Mulder: “Het is niet erg voor een stad als middeninkomens vertrekken. Als je als stad je functie hebt vervuld.”

Is het echt een trend?

Het is opvallend dat demografen wel een heel eigen manier van redeneren hebben, maar dat ze nauwelijks definiëren wat een stad is. “Daar zijn we als demografen niet zo dogmatisch in.” Wel kijken ze naar verschillen tussen stedelijk en minder-stedelijk. En Clara Mulder doet nog wel eens een gevoeligheidsanalyse. Verandert het beeld als je niet alleen naar Amsterdam kijkt, maar ook naar de aangrenzende gemeenten? Voor een demograaf zijn zozeer niet steden van belang, als wel grenzen van steden. Je moet weten voor welk gebied je cijfers nodig hebt.

En die cijfers zijn nog maar het begin. Het gaat vooral om de achterliggende dynamiek die ervoor zorgt dat de demografische kerncijfers veranderen. Als mensen later kinderen krijgen, dan groeit de bevolking minder hard. Als mensen daardoor langer in de stad blijven wonen, groeit de bevolking juist. Ook als mensen later dood gaan groeit de bevolking. Clara vat samen: “Uitstellen heeft een enorm effect op de stand van de bevolking op een bepaald moment.”

En altijd speelt de vraag: is hier sprake van een tijdelijke verandering of is er echt sprake van een trend? Heeft die achterliggende dynamiek een tijdelijk of een permanent karakter? Het brengt ons bij het onderscheid tussen cohort en leeftijd. Als mensen ouder worden en kinderen krijgen hebben ze de neiging om de stad te verlaten. Dat heeft niks met de generatie, het cohort te maken waaruit men stamt, maar alles met leeftijd(sfase). Maar het blijkt ook dat jongere cohorten langer in de stad blijven wonen. Misschien willen ze wel nooit meer vertrekken.

Wie vertrekt wanneer uit de stad

Op dit punt spreken we lang door. Clara Mulder ziet veel mythen. En volgens haar is het doorprikken van mythen een belangrijke taak van wetenschappers. Het is ook helemaal niet waar dat mensen teruggingen naar de stad. Mensen bleven er alleen langer omdat ze later kinderen kregen. Die behoefte aan een tuin is volgens Clara nog even groot als je kinderen krijgt. En er was een tijdelijk probleem in de crisis. In die tijd konden de mensen gewoon niet weg omdat hun huis onder water stond of omdat ze het gewoon niet konden verkopen. De trek uit de stad zou zijn gekeerd. Maar was helemaal niet waar. Toen de crisis voorbij was gingen ze gewoon weer wel. Dat verhaal van de stad als spons was maar een tijdelijk verhaal.

Er is wel iets bijgekomen: de aantrekkelijkheid van de stad voor investeerders. Clara Mulder is soms bang voor een London-effect, waar de duurste wijken worden opgekocht. En waar nog maar nauwelijks wordt gewoond. Zover zijn we in Nederland nog niet, maar het zou haar niet verbazen als het op kleine schaal al aan het gebeuren is.

In ieder geval is er binnenlands geen sprake van een vestigingsoverschot in de steden. Er is een vertrekoverschot. Wel is er een buitenlands vestigingsoverschot. En er is een geboorteoverschot. “Ik weet het niet precies waar dat vandaan komt. Men stelt het vertrek waarschijnlijk uit tot na de geboorte van het kind. Vertrekken uit de stad doen mensen rondom de geboorte van kinderen. Soms ervoor. Soms wachten ze tot erna. Hangt ook af van de woningmarkt. Bovendien worden geboortes nog steeds uitgesteld, maar dat houdt op een gegeven moment wel op. Maar er speelt toch ook nog wel iets anders. Ik denk dat mensen door uitstel van geboorten meer aan de stad zijn gehecht en daardoor meer het idee krijgen dat hun kind daar ook kan opgroeien. Steden hebben echt aan populariteit gewonnen. Het wordt niet meer gezien als onbehoorlijk om een kind in een stad te laten opgroeien. Ik ben zelf in Amsterdam opgegroeid, dat was toen heel normaal. Later ontstond met de suburbanisatie het beeld dat je een kind niet in de stad kon laten opgroeien. Dat is wel weer wat teruggedraaid. Ik denk dat ze tegenwoordig vooral later vertrekken. Maar ze vertrekken wel.”

Veel patronen

Die paar cijfers. Een geboorteoverschot, een buitenlands vestigingsoverschot en een binnenlands vertrekoverschot. Dat zijn de ‘grote’ steden in Nederland. En daarachter gaan allerlei patronen schuil. Zo kende lange tijd de meerderheid van de geboorten een migratieachtergrond, de laatste jaren is dat juist niet meer zo. Volgens Clara zijn er twee oorzaken. Ten eerste de herwaardering van de stad. Met de ‘bakfietsmoeder’. “Maar blijven die bakfietsmoeders ook nog in de stad als de kinderen pubers zijn? Als mensen maar even wachten en het kind nog krijgen in de stad heb je al een geboorteoverschot, maar na een paar jaar heb je weer vertrekoverschot van driejarigen. Ten tweede is de suburbanisatie bij de allochtonen pas de laatste jaren echt op gang gekomen. Ze gaan nu naar Almere. En krijgen daar hun kinderen.

Natuurlijk zijn er ook dwarsverbanden tussen buitenlandse en binnenlandse migratie. Expats gaan vaak weer terug, hoewel er meer in komen dan er uitgaan. Maar ze kunnen na verloop van tijd ook doorverhuizen naar een huis in de regio. Zoals jongeren uit de regio naar de stad gaan en kunnen doorverhuizen naar het buitenland. Alle patronen komen voor. Het gaat altijd om de relatieve omvang.

En nu de sterfte nog. Sterfte is in grote steden vaak laag omdat mensen al eerder vertrekken en er komen er niet veel meer terug op latere leeftijd. Maar leeftijdsspecifiek zijn er signalen dat de sterfte hoger is in steden. Vanwege fijn stof onder andere. Sharon Dijksma wil de benzineauto’s uit Amsterdam weren omdat mensen daar 1 jaar korter zouden leven. “Ik denk wel dat het klopt.”

De laatste zin typeert deze boeiende én bescheiden wetenschapper!

[tekst voor het boek De schaduw van de stad]

‍