De taart van de Vijzelgracht

Het is fantastisch dat Amsterdam wil leren van de Noord/Zuidlijn. Er valt ook veel te leren van dit project. Hoe fascinerend is de omslag niet die het project de laatste jaren heeft doorgemaakt. Stond de Vijzelgracht een paar jaar geleden niet model voor een project dat neigde naar autisme en dat de burger geheel vergeten leek? En stond de Vijzelgracht onlangs niet model voor een project dat de burger in zijn armen gesloten heeft? Het eerste incident was bijna de genadeslag voor een project dat alle maatschappelijke en politieke steun verloren was. Het tweede incident werd afgerond met een taart van de bewoners. Bij het eerste incident had men de risico’s te lang onder de pet gehouden, bij het tweede incident waren de omwonenden meteen ingelicht, voordat er grote problemen waren.

Het verbinden van politiek en project

Het grote verschil tussen het eerste en het tweede incident is de verbinding tussen project en politiek, die inmiddels succesvol was aangebracht. Bij ‘politiek’ gaat het niet alleen over het ‘stadhuis’, maar misschien wel vooral over burgers en media. De verbinding van politiek en project is niet vanzelfsprekend, vooral omdat het om twee werelden gaat met allebei hun eigen manier van denken. De prestatie rondom de Noord/Zuidlijn is des te groter.

Om het simpel samen te vatten: een project is in de regel nogal lineair en de politiek is vaak nogal circulair. Bij een project gaat het om projectmanagement dat in het teken staat van een lineair proces, waarin tussendoelen en einddoelen worden gesteld en waarin alles ordentelijk in fasen wordt ingedeeld. Het boren van een tunnel staat model voor het project: we gaan gestaag, centimeter voor centimeter, van metrostation naar metrostation. Dat bij de Noord/Zuidlijn de boormachine nog een keer is gedraaid, doet daaraan niets af en kan men in termen van projectmanagement vooral als een komische noot zien. In een project kan derhalve helder worden vastgesteld of men voor- of achterloopt op de planning.

Hoe anders is de politiek. We doen wel alsof beleid de ‘logische’ stappen van voorbereiding, vaststelling en uitvoering doorloopt, maar in de praktijk is een besluit vaak het begin van een nieuwe discussie, in plaats van tot uitvoering te worden gebracht. En soms kunnen we jarenlang ronddraaien voordat plotseling een besluit wordt genomen met verstrekkende gevolgen, omdat toevallig eenmaal alle seinen op groen staan. Overigens is daar niets op tegen. Het is soms beter te wachten tot er brede consensus bestaat. In andere gevallen is het beter om die ene kans te grijpen voordat hij nooit weer terug zal komen.

Een ingewikkeld huwelijk

Uit deze korte schets mag blijken hoe ingewikkeld het huwelijk tussen project en politiek kan zijn. Nee, per definitie: is. Je gaat bijna begrijpen waarom projectleiders en projectdirecteuren zich met liefde afsluiten van het politieke proces. Wat zo grillig en onvoorspelbaar is, kan beter worden buitengesloten. De meeste projectleiders hebben ook niet een opleiding die hen meteen geschikt maakt voor het politieke spel. Nee, ze zijn vaak opgeleid in techniek, en voor hen gaf Prince 2 al genoeg aanleiding voor momenten van verwarring. Het zijn de mensen die met recht trots zijn als de boor na maanden boren slechts een halve centimeter verkeerd uit blijkt te komen.

En toch kunnen die twee, politiek en project, niet zonder elkaar. De gedachte dat de politiek het besluit neemt, op basis waarvan het project kan worden gestart, is een veel te simpele. Het ‘stadhuis’ kan de volgende dag al weer van standpunt veranderen, bijvoorbeeld omdat omwonenden in opstand komen. En als het ‘stadhuis’ al rustig is, betekent dat niet dat de omwonenden het daarbij laten zitten. De projectleider die vooral oog heeft voor de techniek van het boren en de planning van het projectmanagement, zal altijd weer worden verrast door de politiek. En niet in positieve zin. Niet zelden voelt hij zich gekrenkt door de ‘onheusheid’ waarmee hij door de politiek wordt bejegend. Om die reden is het maar beter om op voorhand uit te gaan van de grilligheid van de politiek. Bewust schrijf ik niet: ‘onvoorspelbaarheid’, omdat de politiek veel voorspelbaarder is voor wie oog wil hebben voor de overwegingen die in die wereld een rol spelen. Dat is dan ook het boeiende van de beide domeinen, politiek en project: in beide domeinen speelt rationaliteit een grote rol. Alleen gaat het om een fundamentele andere rationaliteit, die in het andere domein niet zonder meer wordt begrepen.

De les van de Noord/Zuidlijn

Dat is de grote les van de Noord/Zuidlijn: er is verbinding gezocht tussen politiek en project. Wel nadat het bijna was misgegaan. De projectleiders hebben beseft dat het project van de boor evenwaardig was aan het project van de man in de straat. Die boor moest niet alleen met een precisie van een halve centimeter door de slappe bodem van Amsterdam ploegen, maar de man in de straat moest met eenzelfde precisie worden gevolgd en bij voorkeur gehoord en desnoods gepamperd. Ja, wie pampert, zal taart oogsten. De burger moest worden gehoord en moest op alles worden voorbereid. En wie een burger het gevoel geeft dat zijn stem en zijn nachtrust ertoe doen, die werkt aan een groot draagvlak voor zijn boor. Natuurlijk, dat boren in een slappe bodem is een grote prestatie, niet eerder in de wereld vertoond. Dat caisson onder het CS is een briljante gedachte van een ingenieur van Witteveen+Bos. Maar die bodem onder de bevolking was nog veel slapper na jaren niet te zijn gehoord.

Voor mij is dat dan ook de belangrijkste les van de Noord/Zuidlijn: project en politiek, boren en burger, moeten met elkaar worden verbonden. Voor de projectleider moet de boor niet belangrijker zijn dan de burger. Alleen dan kan die boor het einde halen.

Niet doorschieten

Ik weet niet of het gemeentebestuur van Amsterdam de grootsheid van deze les helemaal tot zich heeft genomen. Ik zie hem namelijk niet direct terug in de 10 lessen die de gemeente zelf heeft getrokken uit de Noord/Zuidlijn. Ik zie hem ook niet direct terug in de vele workshops die recentelijk zijn georganiseerd om lessen te trekken uit dit mooie project. Ik zie zelfs iets anders terug. Ik proef een behoefte om van de politiek ook een project te maken en ik proef een bijna naïeve houding ten opzichte van de politiek. Ik zou de lessen dan ook graag wat politieker willen zien. Ik noem een aantal schijnbaar verstandige lessen die enige aanvulling behoeven.

• Organiseer tegenspraak: een uitstekende gedachte, maar het is niet voldoende. Wie denkt dat de onvoorspelbaarheid uit het project verdwijnt door de tegenspraak beter en eerder te organiseren heeft het mis. De les ‘organiseer tegenspraak’ moet dan ook worden gekoppeld aan een andere les: ‘het project zal altijd anders verlopen dan van tevoren gedacht’.
• Communiceer met burgers: maar niet vanwege een ‘zoektocht naar gemeenschappelijkheid’ zoals het tijdens de workshops werd genoemd, maar gewoon uit welbegrepen eigenbelang. Het doel is en blijft het boren van die tunnel.
• Een goed besluit is een bewust en goed-voorbereid besluit: allemaal mooi, maar als de kans om te kiezen voor een megaproject als de Noord/Zuidlijn zich voordoet, moet je die altijd grijpen. Bedenk wel: het besluit om de Noord/Zuidlijn aan te leggen is natuurlijk uitermate rommelig geweest. De kosten van de metrolijn zijn ook veel hoger dan indertijd werd gesuggereerd. Maar er ligt straks wel een uitermate strategische metrolijn, zeker als die wordt doorgetrokken naar Schiphol. Dus wat is er in historisch perspectief eigenlijk fout aan die beslissing van het gemeentebestuur?
• Leg alle verantwoordelijkheden van alle rollen duidelijk vast: goed idee. Maar houdt zo’n les voldoende rekening met de politieke context van het project of hebben we hier toch weer te maken met te braaf projectmanagement en met negeren van die politieke context?
• Schep vertrouwen: altijd doen, maar blijf je bewust van het feit dat in de politiek belangen vaak tegengesteld zijn.
• Fouten en risico’s moeten meteen worden gemeld: ja, natuurlijk! Maar het zal nog wel even kosten voordat er een cultuur is ontstaan waarin mensen weten dat ze niet meteen op elk geconstateerd probleem worden afgerekend.
• Leren is heel goed. Maar leren is meer dan het beloven van beterschap. Leren is je voorbereiden op onwelkome gebeurtenissen, op je tegenstander die zijn leven niet betert, etc.
• Het opschrijven van lessen in een boekje is goed als symbool van het gevoerde gesprek; maar het zenden van zo’n boekje is inderdaad te veel het zenden van de boodschap aan al degenen die niet aan die paar workshops hebben meegedaan. Zeg maar: zoals vroeger over de Noord/Zuidlijn werd gecommuniceerd..;).

Verbinding van politiek en project moet evenwaardig zijn

De kunst van de verbinden van politiek en project vraagt derhalve dat beide werelden worden geaccepteerd en in hun waarde worden gelaten. Dat we niet stiekem het denken van het ene domein laten domineren. Dat we niet denken dat de politiek ‘netter’ moet worden en minder grillig, dat besluiten alleen ‘beter’ kunnen worden door ze beter te onderbouwen. Terwijl we ook blijven beseffen dat het boren van een tunnel in slappe bodem een prestatie van formaat is en een kwestie is van halve centimeters.

[Deze tekst sluit een boekje van KING af over de lessen van de Noord/Zuidlijn, dat binnenkort verschijnt.]

‍