De delta, het water en de slappe bodem

Hoe behoud je de identiteit van Amsterdam in Haven-stad? Hoe voorkom je de zoveelste nieuwbouwwijk die toevallig aan het water ligt? Hoe voorkom je het kopieëren van andere grote steden? Dan zal je moeten formuleren wat de identiteit van Amsterdam is. En zal je moeten kijken hoe je die indentiteit vormgeeft in Haven-stad. Op een manier die past bij de huidige tijd.

Als je 100 mensen zou vragen wat  ‘Amsterdam’ voor hen betekent, zal je veel verschillende antwoorden krijgen. Maar als je 100 mensen vraagt wat Amsterdam onderscheidt van München of Wenen of Parijs dan zal je veel meer consensus zien. Al bij eerste aanblik is Amsterdam een typische Nederlandse stad, die in veel opzichten meer op Dokkum lijkt dan op Berlijn. Dokkum heeft grachten, Berlijn niet.

De grachten zijn bepalend voor het aangezicht van Amsterdam. Maar het gaat om meer: het gaat om het bouwen in een venige delta. Amsterdam had grachten nodig om het overtollige water te kunnen afvoeren. En Amsterdam bouwde zijn Centraal Station op ‘aangeplempte’ grond. Maar Amsterdam is ook een lage stad omdat de venige grond (lange tijd) geen hogere gebouwen toeliet. En Amsterdam is een stad gebouwd van baksteen, omdat we in Nederland onze stenen noodgedwongen moeten bakken van rivierklei. Ga over de grens en je ziet geen grachten, je ziet hogere gebouwen (ook van oudere datum) en je ziet vooral geen roodbruine bakstenen.

Egalitair en anti-autoritair

Daarmee is iets gezegd over de bouwkundige identiteit van de stad. Die identiteit verwijst sterk terug naar de delta, het water en de slappe bodem. Maar wonderwel paste die identiteit ook bij maatschappelijke identiteit van de stad. Amsterdam is een tamelijk egalitaire stad. Het is van oorsprong een hoofdstad zonder monarch, zonder vorsten.

Overigens heeft heel Nederland het altijd moeilijk gehad met vorsten. We hebben nooit een eigen keizer gehad, we deden iets met stadhouders, die zich later koning mochten noemen. Ja keizers van buiten, die hadden we soms. Maar in de Tachtigjarige oorlog hebben we Philips II eruit gewerkt en daarna zijn de grafen en later de koningen vooral versiering geweest. De steden maakten in de Republiek van de Zeven Provinciën de dienst uit. In een ingewikkeld spel van geven en nemen. Het polderen zat al heel vroeg in ons DNA.

Toen we na de Franse tijd toch een ‘koning’ kregen, was die wel zo slim om niet in de anti-autoritaire en anti-monarchale hoofdstad Amsterdam te gaan wonen. Bij elke kroning vraagt men zich ook af of dat ‘feest’ wel in Amsterdam moet plaatsvinden. Zo hartelijk was het huwelijk van Beatrix niet en velen herinneren zich haar inhuldiging in 1980. Als we ons ergens verzetten tegen een kolderiek koningshuis, is het wel in Amsterdam.

Dit gebrek aan een autoritair vorstenhuis zie je terug in de stad. Nederland is geen Frankrijk, Amsterdam is geen Parijs. Zo werd Amsterdam in haar historie slechts opgezadeld met één paleis, dat potsierlijke paleis op de Dam. Dat is potsierlijk omdat het helemaal niet past in deze stad. De stad kende altijd wel een elite, maar nooit een vorst. De elite praalde aan de grachten. Maar niemand stak er echt boven uit.

En met het monarchale ontbreekt ook het gezagsgetrouwe. Je ziet het gewoon op straat. Nergens is de kans om door een fiets te worden overreden zo groot als in Amsterdam. We zijn allemaal koning op onze eigen fiets. In Den Haag zie je de dienstauto’s rondrijden, in Amsterdam zie ik nooit een dienstauto. In Den Haag blijven mensen staan kijken naar een dienstauto, kijken wie erin zit. Misschien is het wel Maxima! In Amsterdam wordt zelfs de parkeernorm voor gewone auto’s op 0,2 gezet. En nog liever op 0,1. Een auto vervuilt niet alleen, maar een auto is ook te autoritair om te worden geaccepteerd. Nee, het is de fietser die zich de koning waant, die de identiteit van Amsterdam het best belichaamt. Wij fietsen hier naar het werk. In Amsterdam zijn we egalitair, anti-autoritair en doen we bij voorkeur gewoon.

Dorp

Arrogantie is alle hoofdsteden eigen. Zoals in alle landen de tweede steden zich beklagen over alle aandacht die naar de hoofdstad gaat. Arrogantie is ook Amsterdam zeker niet vreemd. In Nederland kan een boek verschijnen onder de titel ‘Van wie is de stad’ dat alleen over Amsterdam gaat. Zonder dat de auteur het merkt, en zonder dat de uitgever het merkt en zonder dat de Groene Amsterdammer die vele voorpublicaties heeft verzorgd, het heeft gemerkt.

Die arrogantie gaat zover dat Amsterdam zich graag meet met andere ‘metropolen’. Daar is ook wel een zekere grond voor, maar qua inwonertal is Amsterdam natuurlijk maar een heel klein metropooltje. Eigenlijk is het een klein stadje, en misschien wel een groot dorp. Amsterdammers merken het zelf niet, maar ze spreken heel vaak in voornamen. En gaan ervan uit dat de anderen weten wie met elke voornaam wordt bedoeld. En iedereen kent elkaar ook! Dat kan, omdat die stad zo klein is en zo overzichtelijk is. Als de Bijlmer weer leefbaarder wordt, kent iedereen wel een vriend die er onlangs weer is gaan wonen. Als je een gastspreker nodig hebt, bel een Amsterdamse vriend en hij regelt er zo vijf. Natuurlijk ook deze stad kent vele lagen en vele scheidslijnen, maar dit dorpse, dit kleinsteedse valt niet te ontkennen. Bij dat kleinsteedse hoort heel veel interactie. Vroeger waren het de kroegen, tegenwoordig is het de latte macchiato. En we lopen er naartoe. Of we gaan  op de fiets.

Nieuwe economie

De stedenbouwkundige identiteit van Amsterdam lijkt vooral een fysieke oorsprong te hebben: delta, water en slappe bodem. Maar die kleine en lage stad past ook heel goed bij het egalitaire, anti-autoritaire karakter van de stad. Nergens groots en alles onder handbereik. En wat nog aardiger is: juist dat karakter maakt Amsterdam zo geschikt voor de nieuwe creatieve economie, die vooral gebouwd wordt op face-to-face-contacten en op een ideaal woonklimaat. Waar zou je dat anders willen dan in Amsterdam? Prachtig wonen, kleine afstanden, veel cultuur en op elke hoek van de straat een latte macchiato. Veel publiek domein. Juist daarom past Amsterdam zo goed bij wat de huidige economie vraagt. Juist daarom groeit de Amsterdamse economie enorm en is er een groot gebrek aan huizen. En juist daarom moet Haven-stad worden ontwikkeld.

Toch ontwikkelt elke stad zich op zijn eigen manier in een veranderende economie. Amsterdam heeft het economisch tij mee, maar dat betekent niet dat de economie de ontwikkeling van Amsterdam dicteert. Opvallend voor Amsterdam is dat de middenklasse zich niet geheel laat wegvagen. En dat gezinnen met kinderen ook gewoon in de stad blijven wonen (hoeveel er ook naar buiten de stad verhuizen). Dat is ook de identiteit van Amsterdam. Geen sterke segregatie zoals je die in andere grote steden ziet. Zie London. Amsterdam is geen stad met alleen maar appartementen voor alleen maar hoogopgeleiden in het centrum. Amsterdam kent geen wijken die alleen maar werkloos en arm zijn. En zwart. In het echte Amsterdam wordt niet of gewoond of gewerkt, maar wordt vooral geleefd.

Nieuwbouw

Wat vraagt dit voor Haven-stad? Egalitair is belangrijk. Interactie is belangrijk, kleinschaligheid is belangrijk. Er is behoefte aan een interessant publiek domein waar mensen elkaar kunnen ontmoeten. Bereikbaarheid is belangrijk, om interactie mogelijk te maken. Menging van bevolkingsgroepen is belangrijk.

Laten we eerst eens kijken in hoeverre eerdere plannen aan deze criteria voldeden. Het Oostelijk Havengebied zou men zeer ‘Amsterdams’ kunnen noemen, als ik de Piet Heinkade even buiten beschouwing laat. Er is een duidelijke relatie met het water, het is kleinschalig op enkele projecten na, er is een zekere menging van bevolkingsgroepen, maar het aantal interacties is niet op Amsterdams niveau. Dat laatste komt vooral omdat het toch te veel een woonwijk is geworden en te weinig een stadswijk met voldoende werkplekken, bijvoorbeeld voor nieuwe zzp-ers.

Voor IJburg geldt dit alles in veel sterkere mate. Er is wel knap geprobeerd een Amsterdamse wijk te bouwen, maar het is toch vooral een woonwijk waar men veel slaapt (alhoewel het woord Vinex ‘verboden’ is) en de verbindingen met de rest van de stad zijn onvoldoende om een volwaardig interactiemilieu te bereiken.

Westerdoks is minder Amsterdams qua uitstraling, maar kent wel een enorme dichtheid. Tegelijkertijd lijkt het publieke domein daaronder te lijden. Er is weinig zichtbare interactie binnen Westerdoks. Westerdoks heeft wel het voordeel dat het vlak tegen de grachtengordel aan ligt. Wat het ontbrekende publieke domein nagenoeg volledig compenseert.

Ten slotte: Sloterdijk. Hier ontbreekt nagenoeg alles wat Amsterdam tot Amsterdam maakt. Het is een treurig gebied met veel hoogbouw, met veel beton en een publieke ruimte die maar geen publiek domein wil worden. Geen interacties. Geen onverwachtse contacten. Alleen woon-werk-verkeer. De kantorenmarkt in dit gebied lijkt nu pas weer aan te trekken, maar er zal veel moeten gebeuren om het gebied een eigen Amsterdamse identiteit te geven.

Haven-stad

Als deze analyse klopt kan Amsterdam er veel van leren voor Haven-stad. Want Haven-stad ligt ver weg. Haven-stad kan een gebrek aan publiek domein (face-to-face contacten) niet opvangen door de nabijheid van de ‘stad’. Als die face-to-face-contacten niet binnen Haven-stad zelf ontstaan, wordt het een dooie woonwijk. Eigenlijk zou Haven-stad zelf een nieuwe stad moeten worden. Tegelijkertijd is duidelijk dat het gebied te veel doorsneden wordt door het water om één nieuwe stad te worden. De ontwerpopgave luidt dan ook: maak Haven-stad tot een conglomeraat van nieuwe stadjes, van nieuwe stedelijke milieus. Maar wel echte Amsterdamse stedelijke milieus.

Geen scheiding van werken en wonen, maar een nadrukkelijke menging. Veel werkplekken voor zzp-ers, veel studio’s en veel latte macchiato’s om de hoek. Veel hippe winkels. Veel woningen voor gezinnen. Veel menging van bevolkingsgroepen. Veel drukte op straat, geen hoogbouw. Zeg maar: veel Jordaan, geen Bijlmer.

Tot slot

Haven-stad wordt alleen puur Amsterdams als het Amsterdamse gemeentebestuur de leiding houdt. En als het gemeentebestuur dit echt wil. Anders zullen grondeigenaren en projectontwikkelaars vooral Nieuw-London bouwen. En zullen vooral prijs-records worden gebroken. Wat zou het mooi zijn als de toekomstige eigenaren onder strakke regie van de overheid hier zelf hun stad gaan maken.

‍