In Rotterdam bouwde men de Essalammoskee naar Arabisch voorbeeld. In Amsterdam brak men het Swammerdaminstituut af, een voorbeeld van het Nieuwe Bouwen. Wat hebben deze twee zaken met elkaar gemeen? Bij nader inzien veel. Het handelt hier om de vraag: welke gebouwen zijn passend in een bepaalde stedebouwkundige omgeving?

Het Swammerdaminstituut trof hetzelfde lot als het Maupoleum van architect Zanstra aan de Jodenbreestraat enige jaren eerder. Het gebouw was niet ouder dan dertig jaar, maar het werd zo lelijk gevonden, dat aan sloop niet viel te ontkomen. Overigens was het gebouw ook al onder protest gebouwd. Toch paste het gebouw in de lijn van de architectuurgeschiedenis. Daarom ben ik altijd huiverig om de sloop van moderne gebouwen toe te juichen. Is onze huidige smaak niet te tijdgebonden? Zelfs als iedereen een gebouw ‘lelijk’ vindt (wat dat ook mag zijn), heeft het soms recht van bestaan omdat een stad juist een levende stad wordt door afwisselende bouwstijlen.

Mijn twijfel wordt niet alleen gevoed door het non-descripte gebouw dat inmiddels op de plaats van het Maupoleum staat. Komisch genoeg wijkt de schaal van het gebouw weinig af van het Maupoleum dat mede vanwege zijn grootschaligheid moest verdwijnen. Mijn twijfel wordt ook gevoed door het bijzondere pand van Koen van Velsen dat inmiddels enige honderden meter verderop staat. Ik vermoed dat velen het gebouw erg lelijk vinden, net als ik. Maar ook dat gebouw is een geslaagde representant van een bouwstijl, en verdient het dus niet om over dertig jaar te worden afgebroken.

Mooi en lelijk zijn voor mij geen argumenten om wel of niet tot de sloop van een, eertijds geprezen, gebouw over te gaan. Het mag duidelijk zijn dat dezelfde discussie speelde rondom de Zwarte Madonna in Den Haag, dat later op korte afstand gezelschap kreeg van de nieuwbouw van het Ministerie van OC&W, een in mijn ogen zeldzaam vertoon van wansmaak en zuinigheid. Gebouwen die een plaats hebben in de architectuurgeschiedenis - en dat gold zowel voor het Maupoleum als voor de Zwarte Madonna - behoren niet te worden gesloopt omdat we ze toevallig ‘lelijk’ zijn gaan vinden.

Toch zou ik voor het Swammerdaminstituut een uitzondering willen maken, zoals ik ook de bestuurders van Brussel wel kan volgen die de misplaatste hoogbouw in hun stad willen ‘aftoppen’. Het Swammerdaminstituut was namelijk niet alleen lelijk, maar ook een aperte mislukking omdat het niet paste, en nooit gepast heeft, bij de schaal van de omgeving. Het vloekte zelfs met de schaal van de omliggende bebouwing. Op zich heb ik er geen enkel bezwaar tegen om een afwijkend gebouw te plaatsen in een traditioneel ensemble. Het is vaak een aanwinst. Maar als de schaal van de nieuwbouw zodanig is dat de hele omgeving wordt ‘weggedrukt’, dan wordt het alleen vertoon van arrogantie (door de architect). En moet de architect niet vreemd opkijken als zijn ego-gebouw ooit wordt gesloopt.

Voor mij is ‘lelijk’ dus geen overtuigend argument om gebouwen te slopen als die een duidelijke representant zijn van een architectuurstijl die inmiddels uit de mode is. En daar komt de Essalammoskee in Rotterdam in beeld. Een lelijk gebouw, een Arabische kopie, ontworpen door een Nederlandse architect. Maar ‘lelijk’ is voor mij, zoals gezegd, geen reden om een gebouw te slopen en dus ook geen reden om tegen de bouw te pleiten. Bovendien kan je zeggen dat de nieuwe moskee qua schaal niet past in zijn bizarre omgeving. Moest ik dan voorstander zijn van de bouw van de Essalammoskee omdat ik tegenstander was van de sloop van het Maupoleum?

Toch stoor ik me aan de Essalammoskee, en niet zelden aan de architectuur van andere moskeeën in Nederland. Om de simpele reden dat de Essalammoskee op geen enkele wijze verbinding zoekt met de Westerse architectuurgeschiedenis. Ik geef toe: het standpunt past niet in de opvattingen van de multiculturele samenleving, waarin voor iedere cultuur alle ruimte moet zijn en waarin iedere cultuur recht heeft op haar eigen gebouwen. In die opvattingen geloof ik niet meer. Een samenleving behoeft gedeelde waarden en normen, een gedeelde cultuur en dus ook een gedeelde architectuurgeschiedenis. Een samenleving is geen samenleving als culturen gescheiden naast elkaar leven. Dat betekent niet dat iedereen dezelfde godsdienst moet aanhangen. Het betekent niet dat iedereen zich gelijk hoeft te gedragen of te kleden. Het betekent al helemaal niet dat onze kerk model zou moeten staan voor elke Nederlandse moskee. Het betekent wel dat een moskee in Nederland moet worden verrijkt met de Nederlandse architectuurgeschiedenis, zoals de Nederlandse architectuurgeschiedenis moet worden verrijkt met moskeeën. Daarom is het een gemiste kans dat de Essalammoskee niet meer is dan een kopie van een moskee uit Dubai. Wat was het prachtig geweest als daar nu een hele grote moskee had gestaan in lijn met de Oosterse èn de Westerse architectuurgeschiedenis.

‍