[zoals beloofd scherp ik mijn ‘voorspellingen’ voor na de coronacrisis steeds aan]

De corona is nog in volle gang. We zitten er midden in. Of zitten we nog maar aan het begin. We weten het niet. Maar ooit zal het over zijn. En dat roept bij velen de vraag op wat er dan anders zal zijn. Wat gaan we anders doen, wat gaan we niet meer doen. Het is koffiedik-kijken, het is speculatie. Maar daarom niet minder boeiend.

Er zijn meer mensen die op dit moment aan het speculeren slaan. Ik zie veel wensdenken. Mensen die denken dat na corona (NC) eindelijk duidelijk wordt dat ze altijd al gelijk hadden. Dat de ongelijkheid in de wereld eindelijk zal verdwijnen, dat het milieu eindelijk zal worden beschermd. Vergeet het. Ook NC leven we in een kapitalistische samenleving met licht democratische trekjes.

Als er NC veranderingen optreden, dan zijn het veranderingen die zich voor corona (VC) al aandienden. Veranderingen die door de crisis een extra impuls hebben gekregen. Bijvoorbeeld omdat in de crisis eindelijk het broodnodige draagvlak ontstaat voor fundamentele veranderingen.

Ik formuleer voorzichtig enkele hypothesen voor economie, samenleving en overheid (voorzover dat onderscheid valt te maken).

Economie

2020 zal onvergelijkbaar zijn met 2008. De economische klap van de corona zal veel groter zijn dan de klap van de kredietcrisis van 2008. Let wel, de economie stond al op omvallen. De hoogconjunctuur had al (veel) te lang geduurd. Brexit was uiteindelijk nog geen goede aanleiding, de handelsoorlog tussen de VS en China werd net op tijd getemperd, maar met corona duiken we een hele diepe recessie in. Besef wel dat tijdens de kredietcrisis iedereen doorwerkte, zij het dat veel mensen werden ontslagen. Nu sluiten kroegen, restaurants, winkels, ligt Schiphol bijna stil, hebben de NS een verlies van 85% in de spits, zijn er geen files meer, en sluiten veel bedrijven tijdelijk of definitief hun poorten. Conclusie: het duurt jaren voordat we weer het welvaartsniveau van VC hebben bereikt.

We doen nu nog rustig boodschappen op basis van ons huidige uitgavenpatroon. Maar dat zal  ongetwijfeld snel veranderen als onze inkomens, onze uitkeringen, onze pensioenen drastisch naar beneden gaan.

Daarbij ontstaat een vicieuze cirkel. Omdat wij minder verdienen, moet de overheid bezuinigen en daarom komen straks allerlei voorzieningen onder druk te staan. Tenzij we anders tegenover de overheid gaan staan. Daarover straks meer.  

Er is meer: de economische structuur zal veranderen. Veel winkels hadden het al moeilijk. Na corona zullen hele winkelstraten zijn verdwenen. De Kempenaerstraat in Oegstgeest, waar ik vlakbij woon, zal nog bestaan uit één AH. En het e-shoppen zal een sprong maken. We zullen in de komende maanden massaal op het internet gaan shoppen. En dat zullen we niet meer verleren.

Ook de manier van werken zal veranderen. Het is bijna komisch om te zien hoe iedereen nu (eindelijk) uitvindt hoe je het beste op afstand kan vergaderen. Het blijkt dat we het nooit goed hebben geprobeerd. Er bestaan fantastische app’s die al die reizen straks echt overbodig maken. Thuiswerken en beeldbellen worden het echte nieuwe werken. Er zijn dus straks veel te veel kantoren. Op de Zuidas gaan we wonen.

Misschien gebeurt er nog iets veel fundamentelers. Het is duidelijk dat er nog maar weinig mensen zijn die de corona afdoen als gedoe en gezeur en massapsychologie. Veel mensen maken zich oprechte zorgen. Veel mensen voelen de angst voor de eigen gezondheid. Om het dramatisch te verwoorden: wordt al dat hollen om geld en carrière straks minder belangrijk in het aangezicht van de dood?

Samenleving

Het is nog zeer onduidelijk hoeveel mensen corona niet zullen overleven. Laten we beseffen dat het wereldwijd op dit moment (27 maart) nog steeds ‘maar’ gaat om 25.000 doden. Maar het hoeft ook niet te verbazen als uiteindelijk in Nederland 100.000 mensen aan corona zullen sterven. Dat zullen vooral ouderen zijn. Natuurlijk: ook veel ouderen die anders in 2021 overleden waren. Maar de vergrijzing krijgt toch NC een andere kleur.

Nog interessanter is of de mensen die het hebben overleefd voor een nieuwe babyboom zullen zorgen. Ook dat zou me niet verbazen. Nadat Jaap van Dissel het einde van corona heeft afgekondigd, storten we ons massaal eerst op de terrassen om daarna in bed het nieuwe leven te vieren.

Voor veel echtparen zal deze corona-tijd de druppel zijn. Niet alleen zal het aantal geboortes NC stijgen, maar ook het aantal echtscheidingen.

Nee, ik geloof niet dat we kroegen en restaurants zullen overslaan NC. Er zullen inmiddels wel veel kroegen en restaurants failliet zijn gegaan. Maar dat is een probleem van de markt.

Maar gaan we wel weer massaal in het vliegtuig? Ook als er nog reële angst is dat het virus elders nog niet is uitgedoofd? En als het wel is uitgedoofd, gaan we dan weer op een strand in Thailand liggen, of zal de globalisering echt op zijn retour zijn? Angstige mensen gaan niet ver van huis.

Ook in het algemeen zullen vragen gesteld worden bij de blijdschap waarmee de globalisering de laatste vijftig jaar is ontvangen. En dat is veel fundamenteler. Natuurlijk, er werden al veel vragen gesteld bij de globalisering. Dat we eindeloos rondvliegen om wereldwijd onderdelen te verzamelen van een auto die weer ergens anders moet worden verkocht. Een globalisering die bovendien vooral ten goede is gekomen aan de mensen die het al goed hadden. Voor mij is dat één van de grote vragen NC: komt er een stop op die onbeheersbare globalisering?

Ik wil wel verder gaan. Krijgen grenzen weer een grotere betekenis, nu we zo op ons zelf zijn teruggeworpen. Het is in ieder geval opvallend dat Mark Rutte in de tijden van corona leiding geeft, en dat we nauwelijks geïnteresseerd zijn in wat Von der Leyen in Brussel te berde brengt. Nog iemand iets van Frans Timmermans gehoord? Corona is op zijn minst geen anti-stof tegen nationalisme. Grenzen en naties zullen weer belangrijker worden. En het zal de eerste crisis zijn waaruit Europa niet sterker maar zwakker te voorschijn komt. In de diepe crisis waarin onder andere Italië zal verdwijnen wordt het project van de euro definitief afgeblazen. Zonder politieke unie was de euro op termijn ten dode opgeschreven. En NC is die politieke unie naar verwachting geheel uit zicht.

Met een nieuw accent op de eigen natie zal het debat over immigratie sterk veranderen. De eerste jaren mag nog niemand binnen omdat hij mogelijk drager van het virus is. Daarna zal een verder halt worden toegeroepen aan de instroom van migranten. Ook zal de discussie over de ‘Leitkultur’ worden beslecht. In ons land gelden onze normen. Integratie vraagt meer dan voorheen dat landen hun eigen cultuur woorden gaan geven.

Nog twee boeiende vragen: gaan we wennen aan de rust? De stille straten, de stille treinen, het wegvallende vliegtuiglawaai. Geen Formule 5 in Zandvoort. Geen EK, geen Euro Songfestival. En zelfs AH is na het hamsteren stil gevallen, zeker aan het einde van de dag. Gaan we straks meteen weer door in de hurry en het lawaai, of willen we dat niet meer?

En slotte: de solidariteit is ontroerend. De zingende mensen in Italië, de klappende mensen in de steden in Nederland, als steunbetuiging voor alle dappere helpers in de zorg. Zijn we dat straks allemaal weer vergeten, of zou er iets blijven hangen? Of betrap ik mezelf hier op het wensdenken dat ik eerder nog had afgezworen?

Overheid

Zeven miljoen mensen schakelen in als Mark Rutte de natie toespreekt. Het was de eerste keer sinds Joop den Uyl in de oliecrisis dat de premier ons weer allen toesprak. Dat hoort bij een crisis, maar stond wel erg haaks op het geleuter in de bestuurskunde dat de overheid ‘maar één van de partijen is’ en het geleuter van Ronald Plasterk dat de representatieve democratie minder belangrijk is dan de ‘doe-democratie’ (hij bedoelde daarmee dat we het moeten toejuichen als burgers zelf maatschappelijke problemen gaan oplossen). Daarvoor hadden we al een decennium gediscussieerd over de vraag ‘overheid of markt’. Leidt corona tot een revitalisering van de overheid? Of is ook dat wishful thinking van mijzelf?

Terwijl een paar maanden geleden de boeren optrokken naar Bilthoven, om het RIVM een kopje kleiner te maken, volgen regering en parlement nu nauwgezet elk woord en elke beweging van het RIVM. Het lijkt soms alsof het RIVM de bestrijding van de uitbraak van corona van de regering heeft overgenomen. Natuurlijk herhaalt Jaap van Dissel van het RIVM steeds weer dat het slechts om adviezen gaan. Maar het ziet er anders uit. Bovenal is kennis (weer) heel belangrijk en onomstreden geworden voor het beleid. Als mensen angstig worden willen ze blijkbaar wel naar de feiten luisteren. De overheid heeft jaren zijn best gedaan om te bezuinigen op de interne kennis. Niet op de rijks kennisinstituten, maar op de kennis binnen de departementen. Ik vermoed dat velen binnen de overheid in deze maanden beseffen hoe belangrijk kennis is voor een overtuigend beleid. Ik verheug me op alle nieuwe kennisdirecties die in de komende jaren weer binnen departementen zullen ontstaan. Overigens wie wil in een zo complexe samenleving nu zonder kennis door het leven gaan?

De populisten hebben er het laatste decennium een dagtaak aan gehad om alle kennis belachelijk te maken. Wordt corona daarmee hun val? Je ziet nu al de wanhoop bij Wilders en Baudet om nog een eigen geluid te laten horen. Maar of de populisten daadwerkelijk weer een echt randverschijnsel zullen worden (Baudet als Boer Koekoek), hangt af van die kwestie die ik eerder aanraakte: hoe gaan de andere partijen om met grenzen en Leitkultur? Ik vermoed dat VVD en CDA die ruk naar een duidelijk begrensde natie met liefde zullen maken. De toekomst van links zal sterk afhangen van de vraag of links voorop zal durven gaan in het verwoorden van de normen en waarden waarvoor links in dit land wil staan. Dat gaat over de democratische rechtsstaat, dat gaat over de gelijkheid tussen mensen, dat gaat over de vrijheid van meningsuiting, dat gaat over de voorrang van statelijke normen boven religieuze normen, dat gaat over solidariteit en kansengelijkheid, dat gaat over het landschap, dat gaat over het land waarin wij ons thuis voelen. En waarvoor we eeuwen hebben gestreden.

Terug naar de ‘kleinere onderwerpen’. De kans is groot dat die zeurende discussie over ‘overheid of markt’ NC in de zorg een stille dood zal sterven. Terwijl we allemaal zo ongelofelijk afhankelijk zijn van de zorg, is het toch lachwekkend om je te beseffen dat de zorg ‘winst’ moet maken. In ziekenhuizen hoort het te gaan om intensive cares en niet om aandeelhouders. Stop ermee! De zorg gaat NC weer terug naar de publieke sector. Maar ook op andere terreinen zal dat geneuzel over ‘marktwerking’ in de publieke sector voorbij zijn. De NS zijn inmiddels weer efficiënt genoeg om weer terug te gaan naar de staat. Corporaties behoren niet te worden uitgemolken door de staat, maar een bloeiend onderdeel te zijn van de staat. In de energievoorziening behoort de overheid leidend te zijn. En ik verwacht dat de PvdA ook in dit debat leidend zal zijn.

En natuurlijk zal het niets verbazen als de salarissen in zorg, politie en onderwijs NC meteen fors worden opgetrokken. Het kan toch niet waar zijn dat juist de mensen met ‘vitale’ beroepen het minste verdienen in een samenleving. De crisis heeft in ieder geval duidelijk gemaakt welke mensen dat zijn.

Maar als we straks met onze vlaggetjes en onze toeters op de Dam en op de andere dorpspleinen staan om te vieren dat corona is overwonnen, dan zullen we blij zijn en veel drinken. Dan zullen we blij zijn dat de kroegen weer open zijn. Maar hoeveel aandacht zullen we dan nog hebben voor de andere grote maatschappelijke problemen die nu even zijn blijven liggen. Klimaat, stikstof, weet u nog wat dat is?

[verscheen in Socialisme & Democratie, 2020, nr 2: 53-56]

‍