Verschenen in: NRC Handelsblad
Geschreven door: Wim Derksen

En weer staan gemeenten en provincies ter discussie. Rutte-II wil gemeenten van minmaal 100.000 inwoners en er blijven nog maar vijf provincies over. Het eerste geklaag is al te horen. ‘Bestuurlijke reorganisatie wordt bij ons toch nooit wat’. “Wat blijft er zo nog over van de lokale democratie?’ Maar dat is niet terecht. Het is een goed plan en de omstandigheden zijn er zo langzamerhand rijp voor. Ik geef zeven argumenten.

Twintig jaar geleden verzetten bijna alle gemeenten zich nog tegen een herindeling, uitgezonderd de gemeenten die hun grondgebied zagen uitgebreid. Nu verlangen veel gemeenten naar een herindeling, om beter opgewassen te zijn tegen hun taak. Zij zoeken fusiepartners of gaan verregaand met de buren samenwerken om na een paar jaar alsnog te fuseren.

Dat heeft alles te maken met de overdracht van rijkstaken naar gemeenten die al jaren gaande is en die steeds meer gemeenten voor grote problemen stelt. Maar dat niet alleen: die overdracht van rijkstaken accentueert hoezeer de gemeente tegenwoordig vooral een uitvoerder van rijksbeleid is. Het romantische idee van de gemeente als democratisch bestuur van de lokale gemeenschap is steeds meer verleden tijd.

In dat opzicht heeft al dat herindelen van de afgelopen vijftig jaar (van 900 naar 400 gemeenten) zijn effect ook gehad. Veel gemeenten hebben al een schaal die niet meer aansluit bij de schaal van de lokale gemeenschap, voorzover die overigens ook nog bestaat. Bovendien zijn veel regio’s in een permanente staat van herindeling geraakt. Nieuwgevormde gemeenten worden soms binnen tien jaar opnieuw heringedeeld. Dan wordt het tijd om een keer rust te brengen en te kiezen voor een helder idee van het lokaal bestuur.

En als we nu toch allemaal aan het fuseren zijn, laten we dan ook meteen kiezen voor een schaal waarop veel te winnen valt. Gemeenten van 100.000 inwoners zijn niet alleen robuust, ze bieden ook een oplossing voor veel van die grensoverschrijdende zaken waarmee gemeenten op dit moment te maken hebben. Niet voor alle, maar wel voor een belangrijk aantal.

Alle voorgaande pogingen om het binnenlands bestuur te reorganiseren waren vooral een zoektocht naar een nieuw regionaal bestuur. De oplossingen waren vaak gekunsteld en gingen bijna altijd ten koste van provincies en gemeenten. De tegenstand was daarmee ingebouwd. En een volgende mislukking lag op de loer. In de nieuwe plannen blijven de gemeenten bestaan. Van veel gemeenten is steun te verwachten. En andere gemeenten zullen accepteren dat zelfstandig voortbestaan een illusie is.

Ook de provincies krijgen een nieuw perspectief. Ze gaan fuseren op het niveau van landsdelen. De waterschappen gaan op in het provinciaal bestuur. En het takenpakket van de provincies wordt veel transparanter: minder eigen beleid en meer schakelen tussen nationale en lokale belangen. Een logisch voorstel, dat op steun kan rekenen van veel provincies.

En die lokale democratie dan? Ten eerste: in veel gemeenten wordt op dit moment geklaagd over het niveau van de gemeenteraad. Dus opschaling zou ook in dit opzicht wel eens een oplossing kunnen zijn. Ten tweede bieden de plannen ruimte voor een nieuwe vorm van lokale democratie in de dorpen, in de kleine gemeenschappen, zonder de balast van de uitvoering van al die rijkstaken. Laat burgers in hun eigen omgeving beslissen over de zaken die alleen hen aangaan.

Wim Derksen

Hoogleraar bestuurskunde Erasmus Universiteit Rotterdam

‍