De uitslag van de Amerikaanse verkiezingen heeft velen geschokt. Daar is niks op tegen. Maar daarna moet de uitslag tot nadenken stemmen. Het heeft weinig zin om alleen maar ‘geschokt’ te blijven. En het zou me niet verbazen als dat nadenken leidt tot een andere kijk op de politiek. Wat in Amerika is gebeurd zou wel eens vergaande consequenties kunnen hebben voor het politieke landschap, voor de ideologieën en zelfs voor het politieke bestel. Zoals de Brexit al eerder aanleiding gaf voor een fundamentele analyse van de politiek in de Westerse wereld. En in Nederland het onzinnige referendum over een handelsverdrag met de Oekraïne. En laten we leren van de recente politieke gebeurtenissen in plaats van in verongelijktheid te blijven steken.

Dat er nog veel te leren valt, liet D66 ongewild zien in enkele kleine krantenadvertenties die de dagen na de Amerikaanse verkiezingen in de grote dagbladen verschenen. Partijleider Alexander Pechtold gaf kernachtig zijn mening: tegen het populisme, voor het optimisme. Het klonk bij eerste lezing niet erg verrassend. Maar gaandeweg begon me deze slogan tegen te staan. Om meerdere redenen. Laten we eerst maar eens vaststellen dat hier sprake is van een rare tegenstelling. Waarom zouden de ‘populisten’ die nu de macht hebben gegrepen in Amerika, niet optimistisch kunnen zijn? Het is een raar frame: wij zijn blij en zij zijn zuur. En dat niet alleen: we horen allemaal blij te zijn.

Het vervelende is dat dit D66-frame zo vreselijk herkenbaar is. Binnen de meeste politieke partijen, binnen Den Haag, binnen de departementen, binnen de adviesorganen van de regering. Zeg maar gewoon: binnen de politieke elite. De gedachte lijkt: er is alleen maar reden voor optimisme en laat je vooral niet gek maken door ‘demagogen’. Ook dat past in het correcte frame: wie niet de taal spreekt van de politieke elite, wordt al gauw weggezet als demagoog. Zeker als veel mensen met zo’n man weglopen. Dat zijn ze in Den Haag immers niet gewend.

De elite heeft overigens een beperkt repertoire voor het omgaan met demagogen. Eén: dat hoor je niet te zeggen. Twee: je praat de kiezers naar de mond. Trump zei inderdaad walgelijke dingen. Zoals Wilders walgelijke dingen zegt en Marie le Pen, en vooral haar vader. Maar het is toch niet de elite die bepaalt waarover we mogen praten en welke woorden we daarvoor willen gebruiken? Laat de rechter maar bepalen of de grenzen van de vrijheid van meningsuiting zijn overschreden. En uiteindelijk bepaalt de kiezer zelf wat hij wil horen. En blijkbaar wilden heel veel Amerikanen horen wat Donald Trump te zeggen had. Een koe kan dan ook begrijpen dat al die geschoktheid over Trump volledig averechts werkt. Hij kreeg ten eerste veel publiciteit omdat zijn woorden eindeloos door de media en door zijn geschokte tegenstanders werden herhaald. En ten tweede gaf die afkeuring door de elite Trump vleugels onder al die mensen die al jaren niet door de elite worden gehoord.

Dat andere argument van de elite is fundamenteler: je hoort de kiezers niet naar de mond te praten. En het is al helemaal verboden om ressentimenten tegen de politieke klasse te misbruiken. Ik vind dat wel een grappig argument voor partijen die hun hele verkiezingsprogramma door de wasstraat van de focusgroepen halen, om het programma vervolgens ijlings aan te passen. Ook het kabinet doet bijna niets zonder het draagvlak van nieuw beleid te monitoren. Maar wanneer de demagogen hun verongelijkte kiezers naar de mond praten noemen we dat plotseling populisme. Dan is er maar één norm: de politicus hoort de samenleving bij de hand te nemen naar een betere wereld.

Maar veel storender is dat het woord populisme wordt gebruikt om gerechtvaardigde klachten over deze samenleving als ‘zuur’ en ‘verongelijkt’ af te doen. En om hele bevolkingsgroepen samen met de demagoog bij het asvat te zetten. Donald Trump kan een gevaarlijke gek zijn - of was dat bovenal het frame van de bedreigde politieke elite? Maar dat laat onverlet dat de helft van de Amerikaanse bevolking op die man heeft gestemd. Ik weet het: daaronder zitten heel veel traditionele Republikeinse kiezers, die zich bij Rubio of Bush wellicht meer thuis hadden gevoeld. Toch had Trump op zijn minst een programma dat veel verliezers aansprak. Zoals al die arbeiders die door de globalisering hun baan zijn kwijtgeraakt. Al die mensen onder modaal die sinds 1990 in Amerika hun inkomen niet of nauwelijks hebben zien stijgen. Terwijl aan de bovenkant de rijken rijker en rijker werden, is het al decennia stilstand aan de onderkant.

En natuurlijk zullen de belastingverlagingen van Trump vooral de rijken weer ten goede komen. Maar hij appelleerde wel aan het gevoel van velen aan de onderkant van de samenleving dat de economische groei al jaren aan hen voorbij is gegaan. En zo verloor Hillary Clinton Michigan en Wisconsin aan Donald Trump. En daarna was de strijd gestreden. Want juist in deze oude industriële gebieden hebben velen de sprong naar boven niet meegemaakt. Wat bedoelt Alexander Pechtold eigenlijk met zijn ‘tegen het populisme, voor het optimisme’? Dat al die verlaten fabrieksarbeiders optimistischer moeten worden en dat het probleem daarmee pragmatisch is opgelost? Of ziet D66 alleen de mensen die werkelijk reden hebben voor optimisme? En D66 staat daarbij model voor een belangrijk deel van de politieke elite.

Hoe gek die Donald Trump ook mag zijn, hoe gek die Boris Johnson ook mag zijn, het lijkt erop dat de politieke elite geen antwoord meer heeft op de problemen van de maatschappelijke onderkant. Want de politieke elite gelooft in neo-liberalisme en de politieke elite gelooft in globalisering. En het zijn juist deze twee die de kloof tussen arm en rijk drastisch hebben vergroot. De politieke elite is verblind geraakt door de welvaart van de mensen in de directe nabijheid. En is pijnlijk genoeg even vergeten dat de economische voorspoed aan de helft van de samenleving voorbij is gegaan. En als die mensen die al jaren op de nullijn zitten hun stem een keer willen verheffen krijgen ze te horen dat ze populisten zijn en achter een demagoog aanlopen.

Dus doe me een lol: laten we vanaf vandaag stoppen met het woord populisme. Laten we de problemen analyseren. Laten we ook de mensen serieus nemen die terecht zuur en chagrijnig zijn. Laten we stoppen met achteloos handelsakkoorden te sluiten die een groot deel van de Westerse samenleving alleen maar in grotere problemen zal brengen. We hebben nieuwe politieke antwoorden nodig nu de schok over het populisme lang genoeg heeft geduurd.

‍