Bij toeval raakte ik betrokken bij de evaluatie van de veiligheidsregio Drenthe. Dat was bijzonder omdat  mijn expertise niet bij veiligheid ligt. Dat heeft ook voordelen, omdat je als buitenstaander onnozele vragen kan stellen.

Zo viel het me op dat het blijkbaar een grote vraag was of de veiligheidsregio in Drenthe wel aan allerlei vormvereisten voldeed. Nee, dat deed Drenthe niet. Maar dat roept bij mij de vraag op waarom je aan bepaalde vormvereisten moet voldoen om bestaansrecht te hebben. Voor mij is de cruciale vraag of de regio veiligheid kan garanderen voor haar burgers. Het gaat om het resultaat. Ik kan me goed voorstellen dat de veiligheidssituatie in Drenthe wat minder ingewikkeld is dan in Zuid-Holland, om maar een buitenplaats te noemen. Dat betekent dat de veiligheidsregio Drenthe misschien heel goed in staat is om de veiligheid voor haar burgers te garanderen, ook als ze niet voldoet aan de vormvereisten die in Zuid-Holland nodig zijn.

Hoe kunnen we nu vaststellen waaraan Drenthe dan wel moet voldoen? Door naar de praktijk te kijken. En ja hoor, dat gingen we doen. We gingen een oefening doen en we gingen kijken hoe het met de veiligheid van de burgers in die oefening was gesteld. Nu is een oefening altijd maar een oefening. Maar dat was niet mijn probleem met deze oefening. Want in de oefening begon het probleem met die vormvereisten van voren af aan. Als de actoren in de oefening niet conform het protocol hadden gehandeld was er iets fout gegaan. Omdat eerder was gebleken dat het goed zou zijn om te handelen volgens de regels die in het protocol waren opgenomen. Maar dat was weer eerder en weer elders. Dus wat zegt dat over nu en hier?

Ik begon me af te vragen: wanneer hebben ze het nu echt goed gedaan bij een ramp? Laten we voorop stellen: de calamiteit is op het moment zelf niet meer te voorkomen. Als een chemische fabriek ontploft, is dat een gegeven. Dus een ramp kent altijd schade. De kern van het probleem is: hoeveel extra schade is er die had kunnen worden voorkomen? Hadden de gevolgen van brand kleiner kunnen zijn als de brandweer anders had gehandeld? Had het vrijkomen van giftige stoffen kunnen worden voorkomen, nadat de fabriek was ontploft? Had de grote onrust die uiteindelijk onder de bevolking ontstond, kunnen worden voorkomen?

Laat ik al die vervolgschade maar samenvatten onder het begrip ‘maatschappelijke schade’. Een veiligheidsregio doet zijn werk dus goed als zij erin slaagt om die maatschappelijke schade zo gering mogelijk te houden. Als alle maatschappelijke schade is voorkomen die vermeden had kunnen worden. Risico’s zijn niet uit te sluiten, schade is bij een calamiteit onvermijdelijk. Het gaat erom of de extra schade die vermeden had kunnen worden, ook daadwerkelijk is vermeden.

Dat brengt ons een stap verder. Het gaat dus uiteindelijk niet om het volgen van het protocol. Maar om het vermijden van vermijdbare schade. Maar welke schade was achteraf gezien vermijdbaar geweest? Moeten we daarvoor ook weer normen gaan aanleggen …..? Dat brengt ons bij een belangrijk debat in het toezicht. Sommigen menen dat er absolute normen zijn. Bepaalde zaken mogen gewoon per definitie niet voorkomen. En als ze wel voorkomen heb je een fout gemaakt. Zo wordt achteraf nogal eens naar een ramp gekeken.

In het tuchtrecht zien we een heel andere benadering. Daar vraagt men zich vaak af of de betrokkene redelijkerwijs verstandig heeft gehandeld. Gelet wat hij op dat moment wist of had kunnen weten. En gelet op de kennis die hij op dat moment redelijkerwijs had moeten hebben. In feite leg je dan niet de norm bij de schade, maar bij de collega’s. Hadden zij redelijkerwijs ook zo gehandeld in dezelfde situatie? Ik vind dat een sympathieke manier van redeneren. Je maakt dus geen fout omdat je plotseling in een onmogelijke situatie bent terecht gekomen. Je maakt een fout omdat je het in die situatie redelijkerwijs beter had kunnen doen.

Bij het beoordelen van veiligheidsregio’s moet het dus uiteindelijk altijd gaan om de maatschappelijke schade die redelijkerwijs had kunnen worden vermeden. Niet om die vormvereisten voor een regio die in Den Haag worden bedacht. Niet om het protocol dat bij rampen moet worden gevolgd. En niet om het bepalen van externe schade die nooit had mogen voorkomen. Maar zo’n benadering vraagt wel veel. Van veel betrokkenen. Omdat het tegenwoordig zo gangbaar is om inspanningen te richten op het protocol en niet op het resultaat. Maar dat heeft vaak wel averechtse effecten.

Ik zou zeggen: leg niet alles vast in regels die hun eigen schijnwereld creëren. Dan is het beter om nog eens goed na te denken over veiligheid en over risico’s. Of om een buitenstaander onnozele vragen te laten stellen.

‍